15/05/2025

Nowoczesna profilaktyka społeczna przestaje być zbiorem teoretycznych strategii, a coraz częściej przybiera realny, namacalny kształt. Opiera się ona na danych, współpracy i doświadczeniu lokalnych społeczności. W Polsce i na świecie rozwijają się inicjatywy, które skutecznie odpowiadają na wyzwania XXI wieku – od algorytmów wspierających decyzje pracowników socjalnych, po edukację emocjonalną w szkołach podstawowych.

Jakie kierunki rozwoju profilaktyki społecznej już dziś wpływają na jakość życia jednostek i całych społeczności? Poniżej zebraliśmy najciekawsze przykłady!

Prewencja oparta na danych i sztucznej inteligencji – przewidywanie

Systemy oparte na danych są dziś wykorzystywane m.in. w Holandii i Wielkiej Brytanii do przewidywania ryzyka bezdomności, przemocy domowej czy rezygnacji uczniów z uczęszczania ze szkoły. Przykład? W holenderskim Rotterdamie uruchomiono platformę analizującą dane z urzędów i służb socjalnych w celu wskazania osób szczególnie narażonych na kryzys mieszkaniowy. Dzięki temu pracownicy socjalni mogą reagować odpowiednio wcześnie, a nie w momencie, gdy ktoś już trafia na ulicę.

W Polsce również pojawiają się pierwsze programy pilotażowe. W Warszawie analizowano dane dotyczące zgłoszeń przemocy domowej, aby lepiej planować interwencje i wsparcie. Nowoczesna prewencja nie polega już tylko na reagowaniu – dziś chodzi o przewidywanie, zapobieganie i dopasowanie wsparcia do konkretnego przypadku, zanim problem wymknie się spod kontroli.

Podejście oparte na społeczności i kapitale społecznym – zaangażowanie

Jednym z najmocniejszych trendów we współczesnej prewencji jest odwrót od anonimowych, scentralizowanych działań na rzecz podejścia oddolnego, które buduje zaufanie i wykorzystuje potencjał lokalnych społeczności. Coraz częściej to właśnie sąsiedzi, liderzy osiedlowi i lokalni aktywiści stają się pierwszą linią wsparcia – zauważają problemy szybciej niż system, reagują empatycznie i bez dystansu instytucjonalnego.

Krakowska dzielnica Prądnik Czerwony od 2022 roku prowadzi program lokalnej prewencji oparty na modelu “latarnika społecznego”. Rolą latarnika jest nie rozwiązywanie problemów samodzielnie, lecz łączenie mieszkańców z odpowiednimi służbami i inicjatywami wsparcia. Podobne projekty działają od lat w Kanadzie i Skandynawii – gdzie prewencję opiera się na tzw. dialogu sąsiedzkim, czyli regularnych spotkaniach mieszkańców z przedstawicielami instytucji publicznych. Dzięki nim udaje się nie tylko szybciej reagować, ale też wzmacniać relacje społeczne.

Podejście oparte na ekonomii behawioralnej – motywowanie

Odkrycia ekonomii behawioralnej pozwoliły lepiej zrozumieć mechanizmy podejmowania decyzji i projektować interwencje uwzględniające naturalne skłonności ludzkiego umysłu. Techniki “nudgingu” (subtelnego popychania) wykorzystują te mechanizmy, aby kierować ludzi ku zdrowszym wyborom bez ograniczania ich wolności.

W Nowej Zelandii działa ogólnokrajowy program przeciwdziałania przemocy domowej (It’s not OK), który wykorzystuje narzędzia ekonomii behawioralnej – m.in. poprzez zmianę sposobu informowania sprawców o konsekwencjach ich działań oraz wykorzystanie języka komunikatów zwiększającego refleksję, a nie opór. W Polsce inspiracją był m.in. pilotaż przeprowadzony przez PZU Zdrowie i Ministerstwo Zdrowia we współpracy z GovTech Polska. Zastosowanie domyślnych terminów badań profilaktycznych (przesyłanych SMS-em) zwiększyło frekwencję o ponad 30%. Ciekawym przykładem są również kampanie społeczne oparte na framingu, które zamiast straszyć konsekwencjami uzależnień, skupiają się na pozytywnych historiach zmiany i wzmacnianiu motywacji do działania.

Prewencja pozytywna i dobrostan

Najnowsze podejścia odchodzą od skupiania się wyłącznie na zapobieganiu patologiom na rzecz promowania dobrostanu i pozytywnego rozwoju. Programy rozwijające kompetencje społeczno-emocjonalne, odporność psychiczną czy uważność są wdrażane w szkołach, miejscach pracy i społecznościach. Badania pokazują, że takie podejście nie tylko zmniejsza ryzyko problemów psychicznych i uzależnień, ale także poprawia funkcjonowanie poznawcze, relacje interpersonalne i satysfakcję z życia. Na świecie jedną z najbardziej znanych inicjatyw jest brytyjski program Mindfulness in Schools Project, który szkoli nauczycieli w zakresie technik uważności. Program oparty na dowodach naukowych wykazał poprawę wyników uczniów i redukcję poziomu stresu.